Văn bản Văn hóa hoa – cây cảnh (Trần Quốc Vượng): VĂN HÓA HOA – CÂY CẢNH – Trần Quốc Vượng – Thiên nhiên, về bản chất là phong phú và đa dạng

VĂN HÓA HOA – CÂY CẢNH

– Trần Quốc Vượng –

Thiên nhiên, về bản chất là phong phú và đa dạng, mãi mãi còn tiềm ẩn nhiều kì thú và kì vĩ, kì bí,… không hẳn là “bất khả tri” nhưng cho dù con người, qua lịch sử, đã thu thập được một kho tri thức về tự nhiên song chưa bao giờ đã hiểu biết hết tự nhiên. Luôn luôn, tự nhiên, cũng như người đàn bà xinh đẹp, duyên dáng, đằm thắm và sâu sắc, lưu giữ một chất “huyền” nào đó, vẫy gọi, kích thích con người tiếp cận … nhưng bao giờ cũng là cảnh tình “tuy xa mà gần, tuy gần mà xa … “.

Thiên nhiên Đông Nam Á và Việt Nam – xứ sở châu Á gió mùa nhiệt ẩm – lại càng phong phú và đa dạng hơn bất cứ nơi đâu, vừa gắn với đại lục, vừa thông với đại dương, đủ dạng địa hình, hệ thực vật có trên 7 000 loài có hạt, xếp vào 267 họ, xấp xỉ 2 000 chi … Nhà bác học Lê Quý Đôn của xứ Sơn Nam Hạ nói giản dị: Cây cỏ miền nhiệt đới hương nồng thắm hơn, sắc nhiều màu hơn cây cỏ xứ lạnh ..

Con người – loài người là một sản phầm của tự nhiên trên diễn trình lịch sử vũ trụ và là một thành phần của tự nhiên từ hàng triệu năm về trước đến ngày nay. Thoạt kì thuỷ, con người lệ thuộc gần như hoàn toàn và nặng nề vào môi sinh tự nhiên, các hệ sinh thái tự nhiên; nhưng về bản thể, con người là một sinh vật có tư duy, có ý thức, có mô hình hành động được lựa chọn và chịu trách nhiệm về sự lựa chọn của mình, do vậy mà con người không thích nghi thụ động với hoàn cảnh tự nhiên, mà là ứng biến – thích ứng và biến đổi nó – xây dựng các hệ sinh thái – nhân văn mà nhiều người gọi là thiên nhiên thứ hai, xây dựng các nền văn hoá với những ứng xử khác nhau, với tự nhiên, với xã hội và với bản thân mình … [ … ]

Phương Đông – trong đó có Việt Nam – trên đại thể có truyền thống sống hài hoà với tự nhiên. Người Việt Nam dựa vào tự nhiên mà làm ăn và đánh giặc. “Trông trời, trông đất, trông mây/ Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm … “. Theo thuyết tính linh, vạn vật đều có hồn: Hồ Gươm – Hồ Tây, núi Nùng, sông Nhị, nơi “lắng hồn núi sông ngàn năm” (Nguyễn Đình Thi); “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ” (Nguyễn Du); vui “tình cá nước”, “hoa cười”, cây “ngả nghiêng chào”; ứng xử tế nhị “nâng như nâng trứng, hứng như hứng hoa”; thậm chí tín mê “thần cây đa, ma cây gạo … ” với tục thờ cây cối … [ … ]

Văn minh lớn Trung Hoa, đến thời Hán, vài thế kỉ trước sau Công nguyên thì nghề xây dựng hoa viên, trồng hoa, cây cảnh đã trở thành một ngành nghệ thuật lớn và tinh tế, một nghệ thuật cung đình và quý tộc, tất nhiên: thượng uyển, thượng lâm …

Bon-sai (nguyên nghĩa: cây trồng trong chậu cạn), với thế kỉ XII, gắn liền với Zen (Thiền) và Sin-tô (Thần đạo), đã trở thành một nghệ thuật tuyệt vời của người Nhật Bản: Như tự nhiên ư? Vậy mà không phải vậy …

Văn học Trung Hoa Đường – Tống có tư duy duy mĩ với thiên nhiên:

Cổ thi thiên ái thiên nhiên mĩ.

(Thơ xưa nghiêng chuộng thiên nhiên đẹp.)

(Hồ Chí Minh)

Người Việt Nam mang chở “tinh người” phổ quát, biết ngưỡng mộ cái Đẹp của thiên nhiên thứ nhất, [ … ] biết chọn non nước “sơn thuỷ hữu tình” (Dục Thuý Sơn – Ninh Bình, Ngũ Hành Sơn – Đà Nẵng, Hương Sơn – Hà Tĩnh, Hà Tây, … ) mà dựng xây đền – chùa – tháp – miếu …

Từ nơi dân dã: “cây gạo đầu làng”, “cây đa bến nước” … đến chốn thị thành:

Khen ai khéo vẽ dư đồ

Trước sông Nhị Thuỷ, sau hồ Hoàn Gươm.

(Ca dao Hà Nội cổ)

Mà người Việt Nam cũng biết tạo dựng một thiên nhiên thứ hai hài hoà với thiên nhiên thứ nhất, từ làng quê với “Ao thu lạnh lẽo nước trong veo” với “Trúc xinh trúc mọc bờ ao”, với “ngõ trúc quanh co” (Yên Đổ), với “bóng cau với con thuyền một dòng sông” (Văn Cao) … đến cửa nhà quan:

Hé cửa đêm chờ hương quế lọt

Quét hiên ngày lệ bóng hoa tan.

(Nguyễn Trãi)

đến nơi ở của Chủ tịch nước:

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa …

(Hồ Chí Minh)

Nếu nước Việt phương Nam truyền thống là “tổng” của các làng, thì có làng ruộng, làng vườn, làng nghề, làng buôn … mà cũng có làng hoa: “đất Ngọc Hà, hoa Hữu Tiệp”, làng đào Nhật Tân, “đồng Bông” làng quất Nghi Tàm của Kẻ Chợ – Thăng Long, Vị Khê, Trình Xuyên, Phụ Long của Nam Định, Kim Long của Huế, làng hoa Đà Lạt của Lâm Đồng …

Thăng Long Lý – Trần – Lê, ngoài Hoàng thành và Tử Cấm thành, có 36 phố phường buôn bán – thủ công, có thập tam trại rau – hoa – quả, trong đó có trại Hàng Hoa và chợ Hoàng Hoa, được sử biên niên ghi lại từ đầu thế kỉ XVI:

– Con gái ở trại Hàng Hoa

Ăn cơm nửa bữa, ngủ nhà nửa đêm …

– Đất Ngọc Hà tốt tươi phong cảnh

Gái Ngọc Hà vừa đảm vừa xinh.

[ … ] Ở xứ Bắc, thời Lý có Hoa Lâm (rừng hoa) bên bờ sông Thiên Đức (Đuống). Ở Thành Nam, quê hương Tức Mặc nhà Trần, với hành cung Thiên Trường rồi với biệt cung Trùng Quang của các vua Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông thì cũng mọc dựng những Hoa Nha, Liễu Nha … vườn hoa, bến liễu, rặng quất vàng! [ … ]

Đến thăm quê cũ nhà Trần, ngoài tháp chùa Phổ Minh, đền Trần, đền Bảo Lộc, … ta còn bắt gặp các địa danh Hoa Nha, Liễu Nha vang bóng một thời “hào khí Đông A”. Song nơi đó giờ đây không còn bến liễu, vườn hoa … và dòng sông xưa nay đã hoa nên đồng. Song văn hoa hoa – cây cảnh vẫn được bảo tồn ở Vị Khê – Nam Điền, ở Trình Xuyên (vốn là Trần Xuyên – dòng sông nhà Trần), ở Phụ Long bên bờ Đại Hoàng giang nay mang tên chung sông Cái – Nhị Hà – Hồng Hà. Đấy là những làng vườn hoa – cây cảnh cổ truyền nay được phục hồi một phần ở đầu xóm thôn Tức Mặc, vừa mang giá trị cổ truyền, vừa mang bản sắc mới văn hóa kinh doanh trong cơ chế thị trường …

***

Thú chơi hoa – cây cảnh cần có sự thung dung thong dong của con người không vướng bụi trần [ … ]. Cần ngày càng nhiều lên một tầng lớp trung lưu, với mức sống có “bát ăn bát để”, nếp sống trung lưu và lối sống đan xen lao động căng tràn và thư giãn buông xả …

Ngày xưa, những nếp nhà ở Kẻ Chợ – Thăng Long, ở phố Hiến Nam, ở Vị Xuyên – Vị Hoàng … có hình ống: Nhà thị thành là kết quả xoay dọc đầu hồi ra ngoài đường phố của các nếp nhà thôn dã. Lớp nhà trên cách nếp nhà dưới một khoảng sân con. Ở đó, trong ngôi nhà trung lưu nho nhã thường có non bộ, một vài chậu cây cảnh, một gốc đinh lăng, một khóm sói, khóm hồng hay một gốc chi mai … Nhà ông nội, ông ngoại tôi – những cụ tú, cụ cử quê gốc xứ Nam – thường là vậy: Một ngôi nhà 3 – 5 gian, hàng hiên có tường hoa đặt vài chậu địa lan, trước cửa giữa nhà là đôi sấu, bên cạnh đó là gốc ngâu, gốc mộc. Sân vây “tường hoa”, quanh sân đào các hốc trồng đào, mai, tường vi, lửa lựu … và xếp nhiều chậu bồn cây cảnh đỗ quyên, quất, hồng, … vườn hoa nhỏ trước sân là vạn tuế, tùng, bách, mẫu đơn, trạng nguyên, quân tử, …

Nay thì cây cảnh – cây hoa phả vào bao lơn các nhà tầng và ngự trị cả ở phòng khách cơ quan cùng vài góc phòng văn của nhà văn hoá …