Nguyên tượng được Nguyễn Khuyến mô tả với ‘cờ’, ‘biển’ – tấm biển gỗ in chữ ‘ân tứ vinh quy’,…. Nội dung các em đang xem là một trong những bài viết thuộc “Viết bài văn phân tích tác phẩm Tiến sĩ giấy (tiếp)” trong Tổng hợp 50 bài văn phân tích một tác phẩm văn học – Văn mẫu 8 – Kết nối tri thức.
Câu hỏi/Đề bài:
Nguyễn Khuyến, nhà thơ đại diện cho quê hương làng cảnh Việt Nam, đã sử dụng ngòi bút giản dị và ấm áp để mô tả đời sống nông thôn. Nhưng qua vần thơ, ông truyền đạt tâm trạng yêu nước, lòng u hoài trước những biến động của thời đại. Trong thế kỷ XIX, với những khó khăn về tư tưởng và kinh tế, nhà thơ cảm nhận sự bất lực. Bài thơ ‘Tiến sĩ giấy’ là sự trào phúng, châm biếm của Tam Nguyên Yên Đổ đối với những người mang danh tiến sĩ mà không có thực lực, đồng thời là lời tự trào của tác giả.
Tiêu đề bài thơ ‘Tiến sĩ giấy’ không chỉ là mô tả một phong cách văn hóa đặc sắc của dân tộc Việt. Nó là hình ảnh của một chiếc nộm giấy dành cho trẻ em chơi trung thu, giả vờ là ông tiến sĩ để khuyến khích trẻ em ham học và có ý thức theo đuổi con đường học vấn. Tuy nhiên, từ từng từ trong văn bản, ‘giấy’ không chỉ đề cập đến chất liệu mà còn gợi lên hình ảnh về tính chất hư danh. Tên bài thơ ‘Tiến sĩ giấy’ là sự chọn lựa khôn ngoan của Nguyễn Khuyến, là cách tinh tế để chỉ trích tính chất hư danh của học vị tiến sĩ trong thời kỳ Hán học suy tàn, Tây học đang ngày càng lấn át.
Bài thơ mở đầu với hình tượng ông tiến sĩ giấy, đơn giản nhưng phác họa nét chung nhất:
‘Cờ, biển, cân đai đều xuất hiệnGọi ông nghè, không kém cạnh tranh.’
Nguyên tượng được Nguyễn Khuyến mô tả với ‘cờ’, ‘biển’ – tấm biển gỗ in chữ ‘ân tứ vinh quy’, và ‘cân đai’ – khăn bịt tóc đeo mũ và đeo đai ngang lưng. Tất cả những yếu tố này tạo nên bức tranh về trang phục của quan lại, quý tộc thời phong kiến. Tuy nhiên, sự lặp lại của từ ‘cũng’ bốn lần ở đầu mỗi dòng thơ làm cho đối tượng không thể được đánh giá cao. Dường như giống nhau, nhưng thực tế đó chỉ là ông tiến sĩ giấy, chỉ là đồ chơi làm bằng giấy cho trẻ con. Câu thơ vì thế mang nét mỉa mai, châm biếm của tác giả.
Chuyển sang hai câu thực tế, hình ảnh tiến sĩ giấy được phác thảo rõ ràng hơn:
‘Mảnh giấy tạo nên thân áo bảngVẻ văn khôi được son điểm rõ.’
‘Tiến sĩ giấy chỉ cần vài tờ giấy là hình thành, vài nét son tạo nên bức tranh văn khôi.’
‘Tấm thân xiêm áo sao lại nhẹ thế, giá trị của danh hiệu tiến sĩ mới thật lợi hại.’
Chuyển đến thực tế, để trở thành tiến sĩ mang danh vị cao, cần bao nhiêu cố gắng, mồ hôi, ngày đêm công châm mài mòn kiến thức, nhưng giờ đây, ‘tấm thân xiêm áo sao lại nhẹ thế’. Tình hình xã hội thời bấy giờ với sự thay đổi trong cách tuyển chọn nhân tài, việc mua danh bán chức trở nên phổ biến, tạo ra những người chỉ có danh vị mà không có kiến thức thực sự. Hậu quả là những người tài năng, có kiến thức thực sự, cao cấp không khác gì những kẻ ‘tiến sĩ giấy’. Giọng điệu của hai câu thơ, đặc biệt là ‘cái giá khoa danh ấy mới hời’, phản ánh sự châm biếm của nhà thơ về tình hình xã hội, đồng thời cũng làm nổi bật nét trào phúng. Tác giả không chỉ mỉa mai thực trạng xã hội, mà còn cười châm chọc người khác và chính bản thân, đồng thời đau xót cho cả đất nước.
Tiếng cười từ hai câu thực tế đã đắng cay, sâu sắc, nhưng đến hai câu thơ kết, tính chất trào phúng của bài thơ mới thực sự đạt đến đỉnh cao, phá vỡ giả tưởng ở các câu thơ trước:
‘Ngồi trên ghế tréo lọng xanh, tỏ ra bảnh chọe, cứ nghĩ đồ thật, lại hóa ra đồ chơi.’
Hình ảnh ông tiến sĩ giấy xuất hiện, thể hiện với tư thế ‘ngồi bảnh chọe’, vẻ oai vệ, lối ăn mặc sang trọng, đậm chất đại diện. Tác giả phát đi sự phê phán với những người sử dụng tiền bạc để mua quyền lực, không chỉ thế, họ còn thích thể hiện, làm lễ. Tất cả tạo nên ông tiến sĩ giấy, một hình ảnh lố bịch, đáng khinh. Kết thúc bài thơ, tác giả tỏ ý một cách trực tiếp: ‘nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi’. Tưởng là thật nhưng cuối cùng chỉ là một đồ chơi bằng giấy, làm bất ngờ độc giả nhưng lại hoàn toàn hợp lý khi xét đến tự nhiên. Nhà thơ như đang mô tả bản chất trống rỗng, chỉ có hư danh mà không có kiến thức của những người có vẻ cao quý trong xã hội. Là người trực tiếp trải qua, thấy rõ bức tranh xã hội, rằng những người chỉ có danh vị mà không có kiến thức thực sự được đánh giá cao, Nguyễn Khuyến chỉ biết bày tỏ mỉa mai và xót xa cho bản thân mình:
‘Thậm chí nghĩ về bản thân cũng thấy tởm tởm, Nhưng rồi, bia xanh, bảng vàng đâu còn thấy.’
(Tự châm biếm)
Bài thơ sử dụng hình ảnh tiến sĩ giấy để chỉ trích những người có danh vị khoa bảng nhưng thiếu kiến thức thực tế. Thái độ mỉa mai của nhà thơ cũng được thể hiện trong tác phẩm. Không chỉ giới hạn trong thời kỳ của Nguyễn Khuyến, hiện tượng này là vấn đề nóng của xã hội ở mọi thời đại. Để cải thiện, cần nhìn nhận rõ những khía cạnh tiêu cực của thực tế, từ đó xây dựng một xã hội bình đẳng và tiến bộ.